Сайн ноён хан, Төгс-Очирын Намнансүрэн
ГАРЧИГ
Халхын сайн ноён хан, Монгол улсын анхны ерөнхий сайд (1912-1919), Төгс-Очирын Намнансүрэн Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт мэндэлсэн. Монголын Тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний төлөө цогтой тэмцэгч Ерөнхий сайд Т. Намнансүрэн 1913 оны 10 сарын 1-нээс анхны төрийн дээд айлчлалыг Хаант Орос улсад тэргүүлэн явав. 1919 оны 4 сард Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн Нийслэл хүрээнд хорлогдон 41 насандаа нас баржээ.
Товч Намтар
| Нэр | Төгс-Очирын Намнансүрэн |
| Хэргэм Цол | Сайн ноён хан |
| Төрсөн он | 1878 он – 1919 он |
| Төрсөн газар | Сайн ноёны аймаг (одоогийн Өвөрхангай аймгийн Уянга сум) |
Залуу Нас
1878 онд Онгын голоор нутагтай ноён Төгс-Очирын Намнансүрэн бар жилийн бар сарын бар өдөр эрдэнэ хатан Хандмаагаас Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт мэндэлсэн.
1884 онд (6 бас) Сайн ноён хан Төгс-Очир хүү Намнансүрэнгээ бэйс Чимэддорждоной (хожим Цэргийн яамны дэд сайд), түшмэд Шийлэг нартай багш шавийн барилдалгаа бариулжээ.
1896 онд Догшин цоохор ноён Төгс-Очир нас халиж, 2-р хүү Т.Намнансүрэн нь Сайн ноён хан болж залгаснаар 23 жил ноён суужээ.
1897 онд (19 нас) сайн дураар мүнгүүр тусалсан учир гурван нүдний тогосын отго хаджээ.
1899 онд (21 нас) Улиастай хотыг сэлбэхэд тусалсан учир гурав тэмдэглэсэн зэрэг өгчээ.
1900 он (22 нас?) орчим 7 дүү Магсаржавыг хатан болгон авчээ. Хүү Батсүх төрсөн.
1903 онд (25 нас) хязгаарыг сэргийлэхэд хүчин зүтгэсэн гэж нэмсэн зэрэг олгожээ.
Богд Хаант Монгол улсад зүтгэсэн нь
1911 оны (33 нас) хавар Манжаас тусгаарлах Халхын 4 ханы нэрээр Хаант Орос улсаас тусламж гуйх бичигт гарын үсэг зуржээ.
1911 оны 12-р сарын 28 (16 ч гэх) -нд Манж Чин улс унаж Монгол улс тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарлаж, Богд Гэгээн Жавзандамбыг Төр, шашиныг хослон баригч хаанаар өргөмжилж, Богд Хаант Монгол улсаа байгуулав. Түшээт хан Дашням хаан суух бодолтой байв.
Богд Гэгээн таван яамтай (Гадаад, Дотоод, Цэрэг, Сан, Шүүх) засгын газраа бүрдүүлж, Шадар сайдаар Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн, Гадаад яамны сайдаар Хаант Орос улсад явж тусламж гуйсан Чин ван Ханддорж, Дотоод хэргийн яамны сайдаар Да лам Цэрэнчимэд (1869-1914), Цэргийн яамны сайдаар Эрдэнэдалай ван Гомбосүрэн, Сангийн яамны сайдаар чуулган дарга, Түшээт ван Чагдаржав, Шүүх яамны сайдаар Эрдэнэ ван Намсрайг томилжээ.1686 онд Өндөр гэгээн Занабазар бүтээсэн Соёмбыг тусгаар тогтнолын бэлэгдэл болгов.
1912 оны хавар Ховдын хязгаарыг чөлөөлөхэөд Дамдинсүрэн, Магсаржав нарт Т.Намнансүрэн эд хөрөнгөөр үлэмж тус хүргэжээ.
1912 оны 3 сарын 10-нд Манж Чин гүрэн унаж Бүгд Найрамдах Хятад улс (Дундад Иргэн Улс) Монголоос 3 сарын хойно тусгаар тогтножээ.
1912-1913 онд Өвөр Монголын 6 чуулганы 49 хошуунаас 35 нь хаант Монгол улсад нэгдэж буйгаа илэрхийлжээ. Мөн Цахар 8 хошуу, Хөх нуур, Цайдамын Монголчуудын 4 засаг, Алшаа, Эзний голын монголчууд бүгдээр даган орсон нь том амжилт байжээ.
Ерөнхий Сайд болсон нь
1912 оны (34 нас) 7 сард Бүгд Ерөнхийлөн захирах сайдын тушаал бий болгож Богд хаант тусгаар Монгол улсын Засгийн газрын анхны Ерөнхий сайдаар Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн томилогдов. 1919 оны (41 нас) 4 сар таалал болтолоо Монгол улсын Ерөнхий сайдаар 7 жил ажилласан Зөвлөх сайдаар Сэцэн хан Навааннэрэн, дэд сайдаар Өвөр Монголын Жирмийн чуулганы засаг ноён, жүн ван Гончигсүрэнг томилжээ.
1912 оны 7 сард Хаант Орос, Японтой нууц хэлэлцээр хийн дорнод хэсгийг японы мэдэлд өгсөн байв.
1912 оны 12 сарын 2-нд Монгол-Оросын хооронд Найрамдлын гэрээ бичиг тогтоосон.
1912 оны 10 сарын 21-нд энэ талаар Эрхүү мужийн губернатор 139 хуудас илтгэл оруулж, 2 газрын зураг хавсаргасан байна. Үүнд Монголын нутагт Өвөр Монгол, Тува нутаг орсон байлаа.
1912 оны 12 сард Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн Монгол улсын цэргийг шинэчлэн байгуулах анхны дүрмийг гаргажээ.
1913 онд Ерөнхий сайд Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн Нийслэл хүрээнд дунд сургууль байгуулав. Х.Чойбалсан (18 нас) нарын 13 хүүхдийг Оросын Эрхүү (9), Хиагт хотод (5) суралцуулахаар илгээв.
1913 оны 1 сарын 22-нд Петербургт айлчлал хийх талаар цахилгаан утас илгээжээ.
1913 оны 2 сарын 3-нд Монгол-Орос улсын Монгол цэргийг бэлтгэх сургах тухай хэлэлцээрт гарын үсгээ зурав. Цэргийн яамны тэргүүн сайд Эрдэнэ далай ван Гомбосүрэн оржээ.
1913 онд Ерөнхий сайд Монголд анх удаа дэвшилт ардчилсан агуулгатай <Шинэ толь хэмээх бичиг> сонинг гаргуулжээ
1913 онд Т.Намнансүрэнгийн тэргүүлсэн Монгол улсын Засгийн газраас Эрдэнийн Очир одонг 3 зэргээр буй болгов.(Чингис хаан, Автай сайн хаан, Богд Өндөр гэгээний одон гэжээ)
1913 оны (35 нас) эхээр Монгол-Төвдийн хооронд хэлэлцээр байгуулсан.
1913 онд Германаас 1000 буу, их буу зэргийг авсан мэдээ бий.
1913 оны эхээр Хятадууд цэргийн хүчээ Өвөр Монголд оруулж цуст тулаан болов.
Хаант Орост айлчилсан нь
1913 оны 10 сарын 1-нээс анхны төрийн дээд айлчлалыг Хаант Орос улсад Ерөнхий сайд Т. Намнансүрэн, Гадаад хэргийн сайд Чин ван Ханддорж нар тэргүүлэн явав. Бүрэлдэхүүнд Засагт ван Удай, Гадаад яамны дэд сайд, хичээнгүй гүн Б. Цэрэндорж, Цэргийн яамны дэд сайд, бэйс Чимэддорж, Да лам Пунцагдорж, Ерөнхий сайдын улс төрийн зөвлөх Ж. Цэвээн эрдэмтэн нарын 28 хүн. Мөн Өндөр Гонгор, Цэнд зэрэг бусад хүмүүс оржээ. Орос Хятадын 1913 оны Бээжингийн тунхаглалыг эсэргүүцэж, Барга, Өвөр Монгол, Хөх нуурын Монгол зэрэг Монгол туургатаныг багтаасан тусгаар Монгол улсыг Хаант Орос улсаар зөвшөөрүүлэх, зэр зэвсэг авах, элчин консулыг суулгах явдал байжээ.
1913 оны 10 сарын 27-нд Эрхүү хотноо бууж зочилж, Ерөнхий сайд Хиагтад сурч байсан 5, Эрхүүд сурч байсан 9 монгол хүүхдэд 15 мөнгөн төгрөг, багш нарт их хадаг барьжээ.
1913 оны 10 сарын 28-ны өдөр Оросын Эзэн хааны ордны албанаас илгээсэн ёслолын бичигтээ 11 сарын эхээр Санкт Петерсбург хотноо Монголын нэгдүгээр сайд Сайн ноён хан тэргүүтэй өндөр зочид ирэх болно гэжээ.
1913 оны 11 сарын 5-нд Орос Хятадын хэлэлцээр болов.
1913 онд Монголын тухай Орос-Хятадын хамтарсан тунхаглал гарсаныг Хаант Орост айлчлах замдаа дуулж, эсэргүүцэн мэдэгдэв.
1913 оны 11 сарын 19-ний өдөр Хаант Оросын нийслэл Санкт Петерсбург хотноо хүрэлцэн очиж Оросын Гадаад явдлын ямнаас угтан авчээ.
1913 оны 12 сарын 4-нд Хаант Оросын Засгийн газарт нот бичиг өргөн барьжээ. Зэвсгийн туслалцаа гуйхад Хаант Орос улс Барга, Өвөр Монголоос Монгол улс цэргээ татахыг шаарджээ.
1913 оны 12 сарын 21-нд Петербургт байхдаа Англи, Америк, Жапон, Хятад, Шевицари, Франц, Герман, Италы, Турк, Голланд, Дани, Австри зэрэг 10 улсын элчинд тусгаар тогтнолын тусгай нот бичиг хүргүүлж Хятадаас бусад нь хариу ирүүлжээ.1914 онд Богдын зарлиг гарч цэрэгт алба хаах явдлыг байнгийн болгожээ.
1914 оны 1 сарын 26-28-ний өдөр Эрхүү хотноо 3 хоног саатаж Эрхүүд ирээд 6 сар болсон Монгол сурагч нарт (Х.Чойбалсан, Г.Гүрсэд, М.Бат-Очир нар шагнал өгчээ. Айлчлалын үер дэлхийн соёл, шинжлэх ухааны ололтоос Монголдоо олон шинэ зүйл танилцуулсны нэг гэвэл Богд хаанд үзүүлэхээр Монголд анх удаагаа кино авч ирж байжээ.
Хиагтын Гэрээ
1914-1918 онд Дэлхийн 1-р дайн болов.
1914 онд 2 сард Европын парламентийн жишгээр Улсын дээд, доод хоёр хурлыг байгуулсан. Дээд хурал 50 – 60 хүнтэй Т.Намнансүрэн даргалж, доод хурал 70 – 80 хүнтэй ба томилсон хүн нь даргалдаг байв.
1914 онд Дотоод хэргийн яамны сайд Да лам Цэрэнчимэд (1869-1914) зуурдаар таалал болсон.
1914 оны (36 нас) Монгол, Орос, Хятад гурван этгээдийн Хиагтын бага хуралд Монгол улс тусгаар улс байх үзлийг илэрхийлж, Монголыг Хятадын эзэн эрх бүхий автономит улс гэхийг эсэргүүцэв.
1914 оны 6 сард Монгол улсын Засгийн газар Сайн ноён ханг төлөөлөгчдийн тэргүүнээр томилсон ч өвчтэй тул чөлөө гуйжээ. Энэхүү хэлэцэээрт Дотоод яамны сайд Нэйс билигт гүн Дашжав, Сангийн сайд түшээт чин ван Чагдаржав, Шүүх яамны дэд сайд засагт ван Удай, Цэргийн яамны зөвлох сайд Манлайбаатар, Гадаад яамны дэд сайд хичээнгүй гүн Цэрэндорж, зөвлөн шийтгэх гүн Жигжиджав, орчуулах түшмэл гүн Цэнд, Мишиг, Ж.Цэвээн, Цогтбадамжав, Насантэширхүү, Сайнжаргал, Норомпил, Санжмятав нар оржээ. Орос, Хятадын тал төлөөлөгчдийн тэргүүн Да лам Дашжавыг, мөн Манлай ван Дамдинсүрэнг түрэмгий гэж буцаахад, Дашжавын оронд Шүүн таслах яамны дэд сайд Эрдэнэ жонон бэйс Ширмэндамдинг томилжээ.
1914 оны 8 сарын 26-нд Орос Монголын хилийн жижиг хот Хиагтад Монгол, Орос, Хятад гурван этгээдийн хэлэлцээр бүтэн 9 сар үргэлжилжээ.
1915 оны 5 сарын 28-нд Хиагтын гэрээ дуусчээ.
1915 онд олон сар үргэлжилсэн Хиагтын Гурван улсын гэрээгээр тусгаар тогтносон Монгол улсын эрхийг хязгаарлав.
Цэргийн яамны сайд болсон нь
1915 оны Хиагтын бага хурлын үед Хаант Оросоос Монголд цахилгаан мэдээний шугам төмөр зам тавих онц эрхийг Орос улсад олгох тохиролцоонд гарын үсэг зурав.
1915 онд Нийслэл хүрээний сонин бичиг хоёрдах сонинг гаргуулав.
1915-1919 онд (37-41 нас) Цэргийн яамны сайдын албыг хавсран хашсан. Орос улсаас буу зэвсэг худалдан авч урд хилээ хамгаалж, аюулгуй байдлын ачааг үүрчээ. Гурван улсын хэлэлцээрээс хойш Хятадын цэрэг илэрхий цөмрөн орж ирэх болжээ.
1916 оноос Богд хааны бие чилээрхэж мэлмий мууджээ.
1916 оны 10 сарын 10-нд Оросын элчин сайд А.Орловтой гэрээ байгуулжээ.
1917 онд дээрхи гэрээний дагуу 8 сарын 1-нээс 1 жилийн хугацаатай монголын 200 морит цэрэг, нийт 400-г сургахаар Орос цэргийн түшмэл иржээ.
Гамин цэрэг
1918 онд Хамтран зүтгэгч хошой Чин ван Ханддорж (гадаад яам, 1871-1915), Да лам Цэрэнчимэд (дотоод яам, 1869-1914), түшээт ван Чагдаржав (сангийн яам, 1880-1922), Эрдэнэ ван Намсрай (??-1920) нарын зэрэг сайдууд хятадад хорлогдон харамсалтайгаар нас барж Шанзуб Бадамдоржийн нөлөө ихсэж Сайн ноён хааны үйл ажиллагааг боогдуулж эхэлсэн байна. Шанзуб Бадамдорж 1912 онд Шашин, төрийн сайд байснаа, 1915 онд Дотоод хэргийн сайд, 1919 онд Т. Намнансүрэнгийн дараа ерөнхий сайдын эрхийг түр барижээ.
1918 оны 8-р сард Гурван улсын гэрээ Шанзуб Бадамдоржийн явуулгаар Хятадын цэрэг Монголыг улааны аюулаас хамгаална гэх шалтгаар Нийслэл хүрээнд оржээ.
1919 оны сүүлээр Хятад цэргийн эрхтэнууд Нийслэл хүрээг эзэлж Монгол цэргийн зэвсгийг хураахад 5779 винтов зэргийг хураажээ.
1919 оны 4 сард Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн Нийслэл хүрээнд хорлогдон 41 насандаа нас баржээ.
Түүний дараа
1919-1921 хүү Н. Батсүх Сайн ноён хан аймгийн 17 дахь засаг ноён байсан.
1922 онд хаадын оршуулгын булш бунханыг харж хамгаалах харуулын албыг халжээ.
1924 онд хуралдсан намын 3-р их хурлаас сайн ноён ханы үлдээсэн хөрөнгийг хураан улсын өмч болгосон.
1925 онд Оросын эрдэмтэн Козловын удирсан шинжилгээний анги Онгийн гол орчмоор явж Чингис хааны удмын хаад, Сайн ноён ханы булш, бунханг нууцаар ухсан гэгддэг байна.
Монголын Тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний төлөө цогтой тэмцэгч Т.Намнансүрэн Монгол улсын төрийн сүлд, далбаа, Үндсэн хуулийн агуулгатай Хууль зүйлийн бичиг 65 дэвтэр, Монгол улсын төрийн дээд шагнал Эрдэнийн Очир одонг бий болгон, Засгын газраас өгсөн чиглэлээр Нийслэл хүрээ, аймаг хошуудад 70 шахам сургууль байгуулсны зэрэгцээ Хужирбуланд цэргийн сургууль байгуулан, мөн Эрхүү, Улаан Үүдэд хүүхэд явуулан сургажээ. 1913 онд Шинэ толи, 1915 онд Нийслэл хүрээний сонин бичиг сонинг гаргасан нь ардчилсан шинэ журам тогтоох эхийг тависан байна. Эрдэмтэн Ж.Цэвээнээр Улсын эрх номыг захиалан бичүүлж, мөн Дэлхийн бошгыг халах намын учир номыг хөрвүүлэн тус тус хэвлүүлжээ. Шинэ толи, Нийслэл хүрээний бичиг, Монголын сонин бичиг зэрэг сонин сэтгэүул гаргажээ. Польш гаралтай Оросын монголч эрдэмтэн Б. Котвичтэй дотно харьцаатай байв
Was this helpful?
9 / 1